Obszar gminy Wieliczka charakteryzuje się dużym bogactwem obiektów małej architektury, które stanowią przydrożne krzyże, figury świętych i kapliczki wpisujące się malowniczo w otaczający je przyrodniczy krajobraz.
Duża liczba tego typu obiektów wynika z kultury ludowej, religijności narodu polskiego w powiązaniu z ułatwionym dostępem odpowiedniego materiału kamiennego, powszechnie wykorzystywanego do tego typu budowli. Każda przydrożna kapliczka posiada swoją unikatową historię dotyczącą okoliczności powstania, motywami które kierowały fundatorami, a niekiedy także cechy charakterystyczne stylu dla okresu w którym powstały. Kapliczki wyrażające zamiłowanie naszego narodu do sztuki ludowej i rzemiosła artystycznego na Pogórzu Wielickim w większości powstały na bazie piaskowca.
Geneza stawiania kapliczek jest bardzo stara i niezbyt jasna, posiadająca przynajmniej kilka sugerowanych źródeł. Nazwa „kapliczka” wywodzi się z łacińskiego słowa „cappa” co oznacza „płaszcz”. Domniemywa się, że chodzi tu o płaszcz św. Marcina, biskupa z Tours, który przechowywany był w pomieszczeniu wewnątrz specjalnego, niewielkiego kultowego budynku o charakterystycznych kształtach, zwanym „kaplicą”. Według innych teorii już św. Ambroży, biskup Mediolanu z II poł. IV wieku wspominał o kapliczkach jako o miejscach kultu. Istnieje też hipoteza utrzymująca niechrześcijańskie pochodzenie kapliczek. Spowodowane jest to podobieństwem kapliczek słupowych i postumentowych do pogańskich słupów kultowych, które służyły zachowywaniu pamięci o zmarłych. Kremowane ciała wkładano w małe naczynia i stawiano na słupach przy drogach. Podobne praktyki były powszechne w wielu plemionach pogańskich i mogły mieć znaczący wpływ na rozwój takiej formy kultu religijnego.
Początki budowania kapliczek na ziemiach polskich sięgają okresu średniowiecza, gdzie rozpowszechniające się chrześcijaństwo wpływało na niszczenie pogańskich symboli i w ich miejsce zastępowanie krzyżami i kapliczkami. Z czasem kapliczki stały się bardzo powszechnym elementem polskiego krajobrazu, wyrażającym przywiązanie narodu do chrześcijaństwa, pobożność ludzką i formę modlitwy. Wiek XVII zapoczątkował liczne stawianie kapliczek, co znacznie powiązane było z szerzeniem się kontrreformacji bogacenie się ludności wiejskiej, którą coraz częściej stać było na fundowanie kapliczek. Przeciwnicy reformacji czcili świętych wychodząc z praktykami religijnymi poza świątynie, czym tworzyli odrębną formę religijności, sprzeciwiając się przy okazji reformatom.[1]
Na terenie Grajowa przy drodze głównej, jest 10 kapliczek przydrożnych w tym 4 na terenach prywatnych. Przy wjeździe do lasu, od strony Zalesia, znajduję się krzyż przy którym mieszkańcy gromadzą się na majówkach i różańcu.
Najbardziej znana i owiana legendą jest kapliczka przydrożna, w formie kolumny z pierwszej połowy XIX wieku, usytuowana w centrum Grajowa na kopcu ziemnym niewiadomego pochodzenia (być może kurhanie). Kamienna, wysokość około 3 m, z plintą, na postumencie o przekroju kwadratowym, dźwigając fragment niepełnego belkowania, zwieńczona krzyżem metalowym, zapewne wtórnie umieszczonym. Na froncie postumentu płaskorzeźbiony kartusz herbowy z motywem głowy aniołka w zwieńczeniu, po obu jego stronach wyryte litery L, E, D, D, poniżej schematycznie zaznaczony motyw trupiej czaszki, pod nim napis „Memento Mori”. Na stronie tylnej przedstawienie hostii. Po stronie południowej monogram Marii. Po stroni północnej napis nieczytelny, zapewne fundacyjny.
W północnej części wsi, przy skrzyżowaniu głównej drogi wiejskiej i drogi prowadzącej do Dobranowic usytuowana jest kapliczka przydrożna Matki Boskiej Różańcowej z 1856 roku, ufundowana przez Jana i Teklę Caycyków (obecne brzmienie nazwiska – Czajczyków).Kamienna (przed renowacją polichromowana) na wysoki cokole o przekroju prostokątnym, z motywami dekoracyjnymi. Na przedniej ścianie cokołu znajduję się napis fundacyjny i data. Kapliczka składa się z figury Matki Bożej z Dzieciątkiem oraz dwóch mniejszych, niżej stojących postaci św. Jana Nepomucena i św. Tekli – patronów fundatorów. Całość nakryta jest metalowym daszkiem o wykroju półkolistym z metalowym krzyżem na szczycie. Nepomuki (figury św. Jana Nepomucena) były najpopularniejszymi figurami umieszczanymi w kapliczkach. Grajowska figurka posiada charakterystyczne dla nepomuka atrybuty: trzymany w dłoniach krucyfiks; szaty kapłańskie z epoki kontrreformacji - charakterystyczną czapkę na głowie, zwaną biretem, albę, sutannę, komżę-rokietę oraz pelerynę zwaną almucją. Świętego Jana Nepomucena proszono o ochronę przed powodzią, gradobiciem i suszą.
Inskrypcja z frontonu: "Jan i TeKla / CaicyKowie / Fondator.wie / proszą o pozdro / wienie AnielsKie / do M. B. Różań / cowiey / zadusze / zmarłych.", nad samą ziemią, data: "R. P. 1856"
W centrum wsi w pobliżu dolnej granicy zespołu dworskiego usytuowana jest kaplica przydrożna Matki Boskiej Szkaplerznej z 1856 roku, fundacji Wojciecha i Marianny Ślęćków. Kamienna (przed renowacją polichromowana) na wysokim cokole o przekroju prostokątnym z motywami dekoracyjnymi. Na froncie napis fundacyjny i data. Figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem flankowana dwie mniejsze, niżej stojące figury przedstawiające św. Wojciecha oraz niezidentyfikowanego świętego w stroju zakonnym. Całość nakryta metalowym daszkiem o wykroju półkolistym, z krzyżem metalowym na szczycie. W pobliżu drewniana dzwonniczka z daszkiem dwuspadowym. Lokalizacja obydwu obiektów w swoim sąsiedztwie nie jest przypadkowa. Dzwony miały odstraszać demony burzy. Każda wieś miała swojego dzwonnika, którego zadaniem było przy pomocy dzwonniczki ostrzegać mieszkańców wsi przed nadchodzącą burzą.
Nieco młodsza od poprzedniej jest kapliczka przydrożna św. Floriana z 1872 roku, fundacji Stefana i Marianny Kmiecików, usytuowana w centrum wsi, przy głównej drodze wiejskiej. Kamienna, polichromowana, na trzykondygnacyjnym cokole o przekroju kwadratowym, zwężającym się ku górze, kondygnacja druga i trzecia zwieńczone gzymsami. W kondygnacji dolnej na froncie napis fundacyjny i data. W kondygnacji środkowej płytkie wnęki z płaskorzeźbami przedstawiającymi Chrystusa Bolesnego, św. Michała Archanioła, św. Walentego i św. Marcina. W kondygnacji górnej, na froncie w głębokiej wnęce znajduje się figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem, zaś po bokach i od tyłu płaskorzeźby, przedstawiające św. Annę z Marią, św. Idziego i św. Stefana. Na szczycie figura św. Floriana. W 2021 roku przeprowadzono renowację, sfinansowaną ze środków gminnego Programu Ochrony Zabytkowych Kapliczek.
Z 1907 roku pochodzi figura przydrożna Matki Boskiej Różańcowej, fundacji Wojciecha Włocha, usytuowana w południowej części wsi, przy głównej drodze wiejskiej. Kamienna, neogotycka, dwukondygnacyjna, z dwustopniowym cokołem i wysokim zwieńczeniem w postaci sterczyny, zdobionej żabkami, z krzyżem na szczycie. W kondygnacji dolnej na froncie, napis fundacyjny i data, po bokach w płytkich wnękach, płaskorzeźby przedstawiające św. Wojciecha i św. Wiktorię. W kondygnacji górnej, na froncie w głębokiej wnęce figura Matki Boskiej Różańcowej, po bokach w płytkich wnękach, płaskorzeźby przedstawiające św. Annę i św. Jana Chrzciciela. U nasady zwieńczenia, na froncie płaskorzeźbione przedstawienie Trójcy Świętej. Na figurkach resztki polichromii. Całość w ogrodzeniu metalowym. W sąsiedztwie kapliczki rosną dwie lipy, które posadził właściciel terenu, na którym ona się znajduje. Wydarzeniem, które do tego zainicjowały właściciela były narodziny dziecka – jedna lipa została poświęcona małżonce, druga narodzonej córce.
Kolejną kapliczką poświęconą Matce Boskiej jest figura przydrożna Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia z 1858 roku, fundacji Stefana i Marianny Kmiecików, usytuowana w środkowej części wsi, przy głównej drodze wiejskiej. Kamienna, polichromowana, w formie kolumny o głowicy stylizowanej na koryncka, na postumencie o przekroju kwadratowym, na dwustopniowym cokole. Na frontonie postumentu znajduje się napis fundacyjny i data, wyżej we wnęce płaskorzeźbiona scena upadku pod krzyżem. Na szczycie figura Matki Boskiej z metalowym nimbem. Obecnie, po obfitych opadach kapliczka została zniszczona. Kapliczka wymagała pilnych prac, gdyż po obfitych opadach w 2017 roku uległa znacznym zniszczeniom. W 2021 roku dzięki funduszom z gminnego Programu Ochrony Zabytkowych Kapliczek przeprowadzono renowację. Prace wykonane przy w/w obiekcie to min. wykonanie nowego, betonowego posadowienia, na fundamencie ułożono izolację poziomą, oczyszczono i dezynfekowano powierzchnię kamienia, usunięto warstwy nieoryginalnych przemalowań, uzupełniono powierzchniowe ubytki form architektonicznej i rzeźbiarskiej, uczytelniono liternictwo, zaimpregnowano, scalono kolorystycznie uzupełnienia. Uporządkowano również teren wokół kapliczki.[2,3,4]
Zdjęcia do artykułu wykonała Kinga Krasoń-Pilch
Literatura:
[1] Schuster M., Smoleńska A., Piaskowce w zabytkowych kapliczkach rejonu Wieliczki. Geoturystyka 1-2 (16-17) 2009: 71-86
[2] Czarnota-Bajorek A., Grajów 1330-2010
[3] http://www.sp-grajow.malopolska.pl/zawartosc/obrazy/figurki/index.htm
[4] http://nepomuki.pl