Jednym z bardziej znanych i rozpoznawalnych zabytków Grajowa jest zespół dworski, usytuowany na północ od historycznego centrum wsi, przy głównej drodze wiejskiej.

Bryła dworu w Grajowie, wielokrotnie przebudowywana, niewiele przypomina dziś podręcznikowy przykład tradycyjnej siedziby wiejskiej, chociaż od strony południowej zdobi ją charakterystyczny portyk wsparty na dwóch niskich kolumnach. Nie wiadomo dokładnie, kiedy i przez kogo dwór został zbudowany. Według miejscowej legendy jego podbudówka powstała z materiału uzyskanego z rozbiórki czternastowiecznego zamku, wzniesionego w Grajowie za czasów Kazimierza Wielkiego, gdy właścicielem wsi była rodzina Grajowskich.[1]

Z sporządzonych, w związku z przekazywaniem Grajowa kapitule katedralnej w Krakowie za nie zapłacone długi w 1678 r. i w 1680 r., dwóch inwentarzy dworu i poddanych wsi, należącej podówczas do Jana Dembińskiego, spadkobiercy Konstantyna Lubomirskiego, wyłania się obraz siedemnastowiecznego oblicza zespołu dworskiego. Sądząc z tych inwentarzy, ówczesny dwór był wyposażony w stajnie, obory oraz gumna (czyli stodoły) z brogami siana i sąsiekami na zboże, groch, słód piwny i chmiel. Osobno stały chlewnia i kurnik. Dwór miał też spichlerze, własną piekarnię i sernik (do wyrobu serów) oraz browar. Do dworu przylegał sad. Specjalny loch w pobliżu służył do przechowywania warzyw: marchwi, pasternaku i rzepy. Wśród hodowanych zwierząt uderza duża ilość (16 sztuk) dojnych krów. [2,3]

Obecnie złożenie ukształtowało się przypuszczalnie w 1 połowie XIX wieku. W skład zespołu wchodził murowany budynek dworu, na rzucie prostokąta. Dwór otoczony był niewielkim ogrodzonym parkiem, do którego prowadziła brama pomiędzy dwoma kamiennymi słupami. Obecnie pozostały jedynie ślady ogrodzenia parku w postaci częściowo oryginalnych żywopłotów i jeden ze słupów bramy. Układ parku przydomowego, wraz z klombem o średnicy około 20 m, został w dużej mierze odrestaurowany wg oryginalnych planów z początku XX w.

Dwór w 1925 roku [źródło: http://www.dworymalopolski.pl ]

Na północny-zachód od dworu znajdował się kompleks zabudowań gospodarczych, poza którymi rozciągał się sad oraz kilka budynków drewnianych, zapewne gospodarczych. Pomiędzy dworem a zabudowaniami gospodarczymi znajdował się, obecnie zasypany, staw otoczony kasztanowcami, do dziś znaczącymi jego brzegi. Od zachodu do dworu prowadziła główna droga wiejska, skręcająca przy bramie do parku przy dworze o 90 stopni na południe i dalej po około 200 m znowu o 90 stopni na wschód. Ten układ drogi jest charakterystyczny dla pogórza wielickiego i może być wielokrotnie zidentyfikowany w okolicach Grajowa. [4]

Przebudowywany w latach powojennych dwór nie prezentował się najlepiej. Jednak obecnie, gruntownie odrestaurowany, posiada dosyć interesującą bryłę, wynikającą z połączenia tradycyjnego, parterowego budynku szerokofrontowego z niską, i masywną wieżą w północno-zachodnim narożniku, ujętą szerokimi, kamiennymi szkarpami. Murowany z cegły, kryty dachem czterospadowym z dachówką ceramiczną. Malowniczości dodaje budynkowi połączenie kamiennej podmurówki i wieży ze złocistym kolorem drewnianego oszalowania fasad, od którego pięknie odcina się frontowy ganek z piaskowca. Budynek jest zbudowany częściowo na kamiennych piwnicach z 3 niezależnymi wątkami, świadczącymi o trzech różnych fazach budowy i użytkowania. Najmłodszy, sklepiony cegła wątek, który przechodzi w bryle budynku widoczny alkierz, jest datowany, na podstawie odcisków na cegle, na rok 1806. XIX wieczne wyposażenie dworu nie zachowało się do obecnych czasów. [1]

Dwór w 2011 roku [źródło: http://www.polskiezabytki.pl ]

Pozostałością po dawnych zabudowaniach gospodarczych jest, usytuowany na północny zachód od budynku dworu, budynek spichlerza i stodoły. Wymurowany z kamienia i cegły, na rzucie litery „L”, wielokrotnie remontowany, budynek ten stanowił fragment samodzielnego folwarcznego kompleksu gospodarczego założonego na rzucie podkowy.

Do dworu należał również sad, który zajmuje obecnie swój pierwotny obszar, aczkolwiek trudno jest zauważyć jego pierwotną kompozycję. Na południe od sadu przechodzi, aktualnie używana, główna droga wiejska od Wieliczki w stronę doliny Raby, ponieważ stara droga wiejska, z kamiennymi słupami znaczącymi granice i wjazd na teren zespołu dworskiego, jest obecnie drogą wewnętrzną. [4]

 

[1] http://www.dworymalopolski.pl
[2] Inwentarz dóbr ziemskich województwa krakowskiego, 1576-1700. Wybór z ksiąg relacyj grodu krakowskiego, wyd. A. Kamińska, A. Kiełbicka i S. Pańków, Warszawa 1956, s. 191-194 i 215-216.
[3] Siercza. Dach Wieliczki, J. Piotrowicz, B. Krasnowolski, Siercza 2005.
[4] Grajów 1330-2010 A. Czarnota-Bajorek,